Ekonomia społeczna, czy też spółdzielczość socjalna, jest dla mnie możliwością rozpoczęcia na dobre życia zawodowego. To możliwość odbicia się od dna beznadziei, którą stanowiło dla mnie faktyczne bezrobocie. Mam 30 lat, ukończyłem studia humanistyczne, które od samego początku wydawały mi się dawać stosunkowo skromne perspektywy na przyszłość. Dodatkowo od kilkunastu lat choruję psychicznie, dlatego też muszę chyba wytłumaczyć, że te stosunkowo skromne szanse na przyszłość to nie moje widzimisię, ale przekonanie podzielane przez wielu kolegów studiujących ze mną i mających podobnie skromne perspektywy.
Sama spółdzielczość nigdy nie wydawała mi się rzeczą, która mogłaby budzić uprzedzenia. Ukończyłem także technikum ekonomiczne i zdawałem sobie sprawę, że istnieje taka forma prawna przedsiębiorstwa, nie przypuszczałem jednak, że kiedyś stanę się pracownikiem tego rodzaju organizacji. Rozumiem także, że wielu Polaków uważa spółdzielnie – całkiem niesłusznie – za relikt poprzedniej epoki. Rodowód tej formy gospodarowania wywodzi się bowiem z czasów dużo wcześniejszych niż sowiecki komunizm narzucony Polsce po drugiej wojnie światowej.
Zasady ruchu spółdzielczego zostały sformułowane dla spółdzielni spożywców w roku 1844 w Rochdale w Anglii, będącej wówczas gospodarczym centrum świata, któremu nie były obce typowe dla ówczesnej epoki skrajne formy wyzysku, nie tylko w miejscu pracy, ale też u sklepikarzy często dokonujących pospolitych oszustw swoich klientów.
Do współczesnych zasad spółdzielczych przyjętych przez międzynarodowy ruch spółdzielczy, których trzon pochodzi ze sformułowanych w XIX wieku zasad roczdelskich, należą zasady (jak podaje polska Krajowa Rada Spółdzielcza):
1. Dobrowolnego i otwartego członkostwa.
Spółdzielnie są organizacjami dobrowolnymi, dostępnymi dla wszystkich osób mogących skorzystać z ich świadczeń i gotowych wypełniać obowiązki związane z członkostwem, bez dyskryminowania płci, statusu społecznego, rasy, przekonań politycznych i religii. Dobrowolne członkostwo oparte jest na trzech regułach: „otwartych drzwi”, równouprawnienia członków, obowiązków członków wobec spółdzielni.
2. Demokratycznej kontroli członkowskiej.
Spółdzielnie są demokratycznymi organizacjami zarządzanymi i kontrolowanymi przez członków, którzy aktywnie uczestniczą w określaniu polityki działania spółdzielni i podejmowaniu decyzji. Mężczyźni i kobiety, pełniący w spółdzielniach funkcje z wyboru, są odpowiedzialni wobec członków. W spółdzielniach członkowie mają równe prawo głosu (jeden członek – jeden głos). Związki spółdzielcze organizuje się również na demokratycznych zasadach.
3. Ekonomicznego uczestnictwa członków.
Członkowie równomiernie składają się na majątek spółdzielni i demokratycznie go kontrolują. Część tego majątku jest niepodzielna i stanowi własność spółdzielni. Zazwyczaj członkowie nie otrzymują, lub otrzymują bardzo małą dywidendę od swoich udziałów, stanowiących warunek ich członkostwa. Nadwyżki bilansowe członkowie przeznaczają na następujące cele: rozwój spółdzielni, zwiększenie funduszu rezerwowego, zwrot członkom (proporcjonalne do ich transakcji ze spółdzielnią), finansowanie innej działalności zatwierdzonej przez członków.
4. Autonomii i niezależności.
Spółdzielnie są samorządnymi, samopomocowymi organizacjami, zarządzanymi przez swoich członków. W przypadku zawierania umów z innymi jednostkami organizacyjnymi lub zwiększania swojego kapitału korzystając z zewnętrznych źródeł, czynią to w taki sposób, by zapewnić demokratyczne zarządzanie przez członków i utrzymać swoją spółdzielczą niezależność.
5. Kształcenia, szkolenia, informacji.
Spółdzielnie zapewniają swoim członkom, przedstawicielom wybranych organów, oraz pracownikom i personelowi kierowniczemu możliwość kształcenia i szkolenia, tak aby mogli efektywnie przyczyniać się do rozwoju spółdzielni.
6. Współdziałania.
Spółdzielnie starają się służyć swoim członkom w sposób najbardziej efektywny oraz wzmacniać ruch spółdzielczy poprzez współpracę. Zasada ta jest rozumiana szeroko, tzn. nie tylko w skali lokalnej – między spółdzielniami działającymi w danym środowisku, czy krajowej – między wszystkimi spółdzielniami i ich związkami, ale i w skali międzynarodowej.
7. Troski o społeczność lokalną.
Spółdzielnie pracują na rzecz właściwego rozwoju społeczności lokalnych, w których działają, poprzez prowadzenie polityki zaaprobowanej przez członków. Spółdzielnie socjalne, czyli specyficzny typ spółdzielni, wykształcił się w odpowiedzi na niezaspokojone potrzeby, szczególnie w takich dziedzinach jak świadczenie usług społecznych i integracja zawodowa (miało to miejsce na całym świecie od lat siedemdziesiątych XX wieku).
Ten nowy typ spółdzielni stopniowo uzyskiwał w niektórych krajach swój nowy status prawny pod różnymi nazwami, takimi jak: „spółdzielnia socjalna”, „spółdzielnia solidarności społecznej”, „kooperatywa inicjatyw społecznych”, „kooperatywa solidarnościowa” czy „spółdzielcza spółka kolektywnych interesów”.
Organizacją międzynarodową zrzeszającą spółdzielnie „przemysłowe, rzemieślnicze, usługowe i socjalne spółdzielnie oraz spółdzielnie z własnością pracowniczą” jest CICOPA (International Organisation of Industrial, Artisanal and Service Producers’ Co-operatives). Przeprowadziła ona dwuletnie konsultacje wśród swoich członków, które przyczyniły się do zbudowania wspólnej koncepcji w kwestii tego typu spółdzielni. Została ona zaakceptowana w swojej treści na walnym zgromadzeniu CICOPA w Genewie 18 listopada 2009 roku, a w ostatecznej formie na walnym zgromadzeniu CICOPA w meksykańskim Cancun 16 listopada 2011 roku.
1. Kooperatywy społeczne są nowo wyłaniającymi się spółdzielniami w ruchu spółdzielczym
Z powodu odmiennego kontekstu narodowego i regionalnego, klasyfikacja spółdzielni socjalnych w ruchu spółdzielczym różni się w poszczególnych krajach. Pomimo tych różnic, spółdzielnie socjalne absolutnie podzielają wszystkie wspólnie uzgodnione standardy modelu spółdzielczego, tak w kwestii definicji, jak i wartości czy zasad działania, wyrażone w stanowisku Międzynarodowego Sojuszu Kooperatyw (International Co-Operative Alliance, ICA) dotyczącym „tożsamości spółdzielczej” (Manchester, 1995) oraz w Rekomendacji 193 Międzynarodowej Organizacji Pracy (International Labor Organization, ILO) o promocji spółdzielni (Geneva 2002). Jednocześnie posiadają także ważne cechy je wyróżniające.
2. Główne cechy
Wyraźna misja w kwestii użyteczności publicznej
Od samego początku ruch spółdzielczy oraz, w zgodzie ze wspomnianymi wyżej międzynarodowo uzgodnionymi standardami, spółdzielnie jako takie bazowały na połączonych ludzkich potrzebach i aspiracjach, stąd też nieodłącznie posiadają one wymiar społeczny, niezależnie od typu kooperatywy. Dodatkowo, siódma zasada spółdzielni wyraźnie wspomina o ich zatroskaniu o los społeczności. Niemniej jednak, skupienie się na użyteczności publicznej jako głównym celu jest cechą zasadniczą spółdzielni socjalnych. Koncepcja użyteczności publicznej jest ściśle powiązana z fundamentalnymi potrzebami ludzkimi w danej społeczności czy na danym obszarze, swoim zakresem obejmującym wszystkich żyjących tam obywateli. Spółdzielnie socjalne często starają się zarządzać aktywnością w ramach użyteczności publicznej, która została przez sektor publiczny porzucona bądź pozostała przezeń niezaspokojona.
Zadania użyteczności publicznej dla spółdzielni socjalnych są bezpośrednio realizowane poprzez wytwarzanie dóbr i usług o charakterze użyteczności publicznej. Zadania te nie są instrumentalne wobec innych celów, ale raczej są dla spółdzielni głównym powodem istnienia.
Niepaństwowy charakter
Tak jak wszystkie kooperatywy, spółdzielnie socjalne są aktorami niepaństwowymi, bazującymi na wolnym zrzeszaniu się osób, pomimo faktu, że działalność jaką prowadzą jest często finansowana z budżetu publicznego z powodu realizowania poprzez tę aktywność zasady użyteczności publicznej.
Jeśli spółdzielnie socjalne są wykorzystywane niezgodne ze swoim przeznaczeniem jako instrumenty instytucji publicznych albo innych stron, ich charakter spółdzielczy jako autonomicznych i niezależnych przedsięwzięć jest zagrożony.
Jeśli spółdzielnie socjalne zależą głównie od regularnych subsydiów publicznych w celu prowadzenia swojej głównej misji, trudno jest utrzymać ich autonomię w stosunku do władz publicznych. Tym samym, spółdzielnie te powinny unikać zbyt silnej zależności od regularnych subsydiów publicznych w celu realizowania ich podstawowej działalności.
W tym samym duchu, w celu uniknięcia nadmiernego wpływu i kontroli ze strony władz publicznych, siła głosów organów publicznych w strukturze zarządczej spółdzielni socjalnych (w przypadkach kiedy organy publiczne byłyby członkami spółdzielni) powinna zawsze pozostawać niższa w stosunku do prywatnych prawnych bądź fizycznych osób, będących członkami spółdzielni.
Zadania użyteczności publicznej wykonywanie przez spółdzielnie socjalne pociągają za sobą zaangażowanie różnych udziałowców, takich jak: pracownicy, użytkownicy, władze lokalne, różne typy osób prawnych, etc.
Struktura członkowstwa z rozproszonymi udziałami jest sposobem zarządzania, w którym różne typy udziałowców są, bądź mogą być, członkami spółdzielni i z tego względu zostawać współwłaścicielami i sprawować demokratyczną kontrolę nad przedsięwzięciem. Ta rozproszona struktura zarządcza jest innowacyjnym wkładem spółdzielni socjalnych w rozwijanie demokratycznego i partycypacyjnego zarządzania w odpowiedzi na ich zadania użyteczności publicznej i ich skuteczną realizację.
Faktyczna, istotna reprezentacja członków-pracowników
Mając na uwadze, że dokładny kształt rozproszonej struktury zarządczej może różnić się w zależności od różnorakich okoliczności, pracownicy-członkowie powinni być istotnie reprezentowani we wszystkich możliwych strukturach zarządczych, ponieważ to pracownicy są zawsze jednym z głównych udziałowców spółdzielni socjalnych, czy to jako zapewniający usługi, czy też jako beneficjenci integracji zawodowej.
Istotna reprezentacja pracowników-członków może stanowić ważny punkt w rozwoju spółdzielni socjalnych. Po pierwsze, pozwala ona pracownikom na lepszą partycypację w projektowaniu i wytwarzaniu dóbr i usług użyteczności publicznej, wspierając organizacyjne i techniczne innowacje oraz podnosząc motywację pracowniczą. W przypadku świadczenia usług osobom, pracownicy odgrywają kluczową rolę jako bezpośredni dostawcy usług i ich poziom motywacji jest kluczowy dla zapewnienia wysokiej jakości usług. Po drugie, reprezentowanie ich wewnątrz struktur zarządczych może równoważyć i uzupełniać zarazem interesy użytkowników.
W przypadku spółdzielni socjalnych zajmujących się integracją zawodową, włączenie pracowników znajdujących się w gorszej sytuacji w struktury zarządcze może gwarantować efektywność procesu integracji.
Dodatkowo, zgromadzone doświadczenie pokazuje, że w celu zagwarantowania realnej integracji pracowników, biorąc jednocześnie pod uwagę ekonomiczny wymiar przedsiębiorstwa, ażeby uniknąć oportunistycznego wykorzystania tej formy spółdzielni, procent takich pracowników w znajdujących się w niekorzystnej sytuacji powinien stanowić pomiędzy 30 a 50% ogółu siły roboczej.
Brak nadwyżek bądź ich ograniczona dystrybucja
Jako że redystrybucja nadwyżek członkom spółdzielni organizowana jest proporcjonalnie do transakcji pomiędzy danym członkiem a spółdzielnią, jest ona korektą ceny transakcji.
Spółdzielnie socjalne ze swoimi rozproszonymi udziałami muszą brać pod uwagę różne typy transakcji z różnymi typami członków-udziałowców w dystrybucji nadwyżek. Niezależnie od sposobu, w jakim odbywa się płatność za transakcję (bezpośrednia płatność dokonywana przez użytkownika bądź stronę trzecią albo całkowita zapłata poprzez programy publiczne), użytkownicy-członkowie spółdzielni społecznej mogą mieć większy interes w uzyskaniu lepszej usługi i/lub redukcji kosztów usługi niż w uzyskiwaniu korzyści poprzez redystrybucję nadwyżek, biorąc pod uwagę charakter użyteczności publicznej, jaki jest udziałem tych usług.
Brak dystrybucji bądź jedynie ograniczona dystrybucja nadwyżek w spółdzielniach socjalnych potwierdza, że użyteczność publiczna jest ich głównym celem.
Rekomendacje dla władz publicznych
Jako że spółdzielnie socjalne realizują zadania użyteczności publicznej, mogą być zaangażowane w czynności i działania, które są finansowane głównie przez sektor publiczny i realizowane we współpracy z władzami publicznymi.
Rekomendacje przedstawione powyżej nie są zaprojektowane w celu żądania jakiejkolwiek formy specjalnego traktowania spółdzielni socjalnych, ale zwyczajnie w celu umożliwienia im pełnej realizacji zadań użyteczności publicznej.
Państwowa pomoc udzielana spółdzielniom socjalnym, w szczególności w celu integracji pracowników będących w gorszym położeniu, powinna być rozumiana jako uczciwa rekompensata za usługę użyteczności publicznej, włączając w to mniejszą produktywność siły roboczej będącą jej efektem oraz dodatkowe koszty dla spółdzielni powstające w jej wyniku.
Spółdzielnie socjalne, będące aktorem w tej dziedzinie, powinny być uznane za kluczowego partnera w procesie projektowania odpowiedniej polityki.
Przy pisaniu tekstu korzystałem z poniższych stron:
1. http://www.krs.org.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=42&Itemid=298
2. http://ozrss.pl/spoldzielnie-socjalne/standardy-spoldzielni-socjalnych/
Powyższy tekst dotyczący spółdzielni socjalnych został napisany przez Krzysztofa Kondrata, zamieszczony na stronie Spółdzielni Socjalnej Integracja: integracja.biz w dziale Ekonomia Społeczna.
Kontakt:
Spółdzielnia Socjalna „Integracja”
ul. Dąbrowskiego 3
17-100 Bielsk Podlaski
